دنیای اطلاعات: چای کوهی یا چای چوپان یا چای پشمی یا توکلیجه با نام علمی (Stachys lavandulifolia) گیاهی پایا از سرده سنبلهای است. این گیاه در ارتفاعات ۱۹۰۰ تا ۳۳۰۰ متری از سطح دریا، به صورت پراکنده و در مواردی به صورت لکههای متراکم در سطوح کم رویش دارد. فراوانی این گونه در مناطق کم شیب و به ویژه در یالهای مناطق کوهستانی بیشتر است.
ریختشناسی
چای کوهی در بن چوبی، کوتاه، دارای ساقههای کرکدار متعدد به رنگ سبز یا تقریبا متمایل به خاکستری؛ گلهای خوشه مانند به رنگ صورتی، ارغوانی و به ندرت سفید یا متمایل به زرد، کاسه گل لولهای و پوشیده از کرک پرهای بلند، به رنگ سبز تا بنفش تیره و برگها به صورت ساقهای، پهن و دراز و خطی یا سرنیزهای میباشد.
ساقه: متعدد، کرک پوش و خزی، ایستاده یا خیزان وبا طول ۲۵ تا ۶ سانتیمتر، منشعب با شاخههای ساده، برخی بارور و گل دار، منتهی به گل آذین. عدهای کوتاه و عقیم و با برگهای تقریبا دستهای.
برگ: به ابعاد ۸–۴ و۳۰–۱۵ میلیمتر، پهن، دراز و خطی – سرنیزهای، در انتها کند و مدور، کم و بیش پوشیده از تا کرکهای بلند، کمی زبر، در حاشیه دارای دندانههای نامرتب مضاعف، سبز مات و متمایل به سفید، در پایین باریک شده و منتهی به دمبرگ، نسبتا بلند، دارای رگههای برجسته موازی، تخم مرغی یا بیضی شکل، برگشته و کمی بلندتر از کاسه گل.
گل: صورتی یا ارغوانی، به ندرت سفید یا متمایل به زرد، به صورت خوشه، براکتهها باریک و نخی شکل و قابل دید، کاسه گل به طول ۱۸ تا ۱۴ میلیمتر با تقسیمات پردار (پوشیده از کرکهای بلند)، تیره، در پایین سر نیزهای و باریک و در بالا باریک درفشی.
موسم گل: فصل بهار
نامگذاری گیاه
این گیاه در ایران، با نامهای گل کوفته، سنبله زیبا، چای کوهی، پشمینه علف، پشم العلف (استان البرز) ،گل کوفته(همدان) گل کوو(کوو=کبود) (کردستان)، توکلیجه (آذربایجان) پشمینه و کرک گربه (الیگودرز، بختیاری و شیراز) ،کلکنه( = کرکینه، لرستان)،کرک خرگوش(لرستان)، گل پهپووک/دێباڤ(کردهای خراسان) گل گُربه (خوانسار) شناخته میشود.در اصفهان هالوله و دربرخی نواحی اولیله نامیده می شود. در استان کهگیلویه و بویراحمد به این گیاه پشموک می گویند.
خواص و مزاج
گیاه چای کوهی از نظر طب قدیم ایران، دارای مزاج گرم و خشک با تانن فراوان است، لذا برای درمان بیشتر بیماریهای رطوبتی و سرد مزاج مفید است. ماده قرمز رنگ هایپریسین که در برگهای آن وجود دارد و با فشار دادن برگها از آن استخراج میشود برای التیام زخمها و درمان سوختگیها به کار میرود. برخی خواص دارویی این گیاه عبارتند از:
- این گیاه باز کننده قولنجهای سرد است.
- به سبب مواد موثرهای که دارد به منظور درمان کمکی در تنظیم ایمنی و مقابله با بیماریهای ویروسی، توصیه شده است.
- به خصوص در سینوزیت، برونشیت و عفونتهای ریوی که با ترشحات فراوان همراهند، انتخاب خوبی است.
- برای درمان سنگ کلیه و عفونت مجاری ادراری کاربرد بسیار موثری دارد.
- بازکننده عادت ماهانه در زنان و متلاشیکننده سنگ مجاری ادراری و صفراوی است.
- در درمان بی خوابی، نقرس، حساسیت، گرفتگی روده و تقویت دستگاه دفاعی بدن بسیار مؤثر است.
- در تسکین مشکلات خواب و افسردگی افراد سردمزاج، توصیه میشود.
- نوشیدن یک فنجان دمنوش چای کوهی در سالمندان، موجب بهبودی حافظه و رفع بیاشتهایی میشود.
- در افرادی که تشخیص ورم معده دارند، از صدای شکم شکایت میکنند و نفخ دارند و گاهی بیعلت، دچار بیرون روی میشوند نیز نوشیدن آن توصیه میشود.
- جوشانده آن نیز برای اکثر بیماریهای رطوبتی بخصوص بیماریهای روماتیسمی و درد مفاصل کاربرد دارد.
- برای سیستم عصبی خاصیت آرام بخش دارد.
- این گیاه ضدتشنج و ضدمیگرن بوده و در درمان سرماخوردگی مؤثر است.
- مصرف این گیاه خستگی ذهنی را بر طرف میسازد.
- به علت انرژیزایی و نشاطانگیزی میتواند برای رفع خستگی و بیحوصلگی در افراد افسرده سرد مزاج مورد استفاده قرار گیرد.
- چای کوهی باعث افزایش اشتها میشود.
- این گیاه در درمان و بهبود دردهای قاعدگی مؤثر است.
- گرفتگی صدا را باز میکند و خلطآور است.
- در مبتلایان به تخمدان پلی کیستیک در کنار دمنوش عناب، دمنوشی مناسب محسوب میشود.
- خوردن معجون چای کوهی و عسل قوای جنسی را بهبود میدهد.
در کل یک فنجان دمنوش چای کوهی، هفتهای دو یا سه بار در افرادی که طبیعتی سرد دارند، موجب بهبود روند گوارش غذا، تنظیم ایمنی، خواب، اشتها و حافظه، کاهش دردهای قاعدگی و البته جلوگیری از بروز بیماریهای سخت علاج خواهد شد.
نحوه مصرف
دم کرده: یک قاشق مرباخوری پر از چای کوهی را در یک لیوان آب جوش ریخته و با قاشق خوب به هم بزنید. آنگاه روی آن را با یک نعلبکی بپوشانید و بگذارید مدت ۲۰ دقیقه بماند تا دم بکشد. سپس آن را صاف کرده و با کمی عسل میل کنید.
جوشانده: برای تهیه جوشانده این گیاه باید حدود یک قاشق چایخوری برگ و گل خشک گیاه را در دو فنجان آب جوش ریخته و آن را آنقدر بجوشانید تا یک فنجان باقی بماند، سپس آن را مصرف کنید.
موارد منع مصرف
مصرف چای کوهی یا پشمینه ملاحظات زیادی دارد و لازم است حتما تحت نظر طبیب مصرف شود، چرا که مصرف بیرویه آن برای گرم مزاجان و زنان باردار اثرات زیانباری خواهد داشت.
زنان باردار: زنان باردار مجاز به خوردن پشمینه (کلکنه) نیستند چون کشنده جنین است. حتی اگر بخور جوشانده این گیاه را در زیر رحم بدهند سبب سقط جنین خواهد شد.
افرادی که قرصهای ضدبارداری، آسم، سرماخوردگی و حساسیت استفاده میکنند.
استفاده زیاد از چای کوهی برای افراد گرم مزاج مضر است و موجب خونآلود شدن ادرار میشود.
