دنیای اطلاعات مرجع کامل اطلاعات
دنیای اطلاعات: قرآن به صراحت، خبر از خلق شش روزه جهان می دهد؛ اما در سوره فصلت، مجموع روزهایی که زمین و آسمانها در آن خلق شده است، هشت روز می شود! آیا قرآن در این خبرها دچار تناقض شده است؟!
پاسخ اجمالی
آیه ۹ سوره فصلت می فرماید: «زمین در دو روز خلق شده است» و آیه ۱۰ می فرماید: «کوهها، برکات و غذاهای زمین در چهار روز خلق شده است»؛ در دنباله این آیات، آفرینش آسمانها نیز در «دو روز» ذکر شده است. ممکن است گمان شود مجموع اینها هشت روز می شود. اما باید توجه کنیم که دو روز ذکر شده در آیه ۹ نیز بخشی از چهار روز ذکر شده در آیه ۱۰ است؛ به این ترتیب که در دو روز اول زمین آفریده و در دو روز بعدی سایر خصوصیات اضافه شده است. در واقع در آیه ۹ سخن از خلقت زمین است و در آیه ۱۰ بحث درباره مجموع مراحل خلقت زمین و آماده سازی آن برای حیات می باشد.
پاسخ تفصیلی
خداند در آیات ۹ تا ۱۲ سوره فصلت در باره دورانهای آفرینش آسمانها و زمین سخن گفته، می فرماید: «قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً ذلِکَ رَبُّ الْعالَمِینَ (۹) وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَکَ فِیها وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَهِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِینَ (۱۰) ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ (۱۱) فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَأَوْحَىٰ فِی کُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا ۚ وَزَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَحِفْظًا ۚ ذَٰلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ(۱۲)»؛ (بگو: آیا شما به کسی که زمین را در دو روز آفرید، کفر می ورزید، و برای او همتایانی قرار می دهید؟! [ساحت مقدسش از این پیرایه ها پاک است] آن [توانمندی که زمین را آفرید] پروردگار جهانیان است.(۹)و در [زمین]، از فراز آن [لنگرآسا] کوهها نهاد و در آن خیر فراوان پدید آورد، و مواد خوراکى آن را در چهار روز اندازه‌گیرى کرد [که] براى خواهندگان، درست [و متناسب با نیازهایشان] است.(۱۰)سپس آهنگ [آفرینش] آسمان کرد، و آن بخارى بود. پس به آن و به زمین فرمود: «خواه یا ناخواه بیایید.» آن دو گفتند: «فرمان‌پذیر آمدیم.» (۱۱)پس آنها را [به صورت] هفت آسمان، در دو هنگام مقرّر داشت و در هر آسمانى کار [مربوط به] آن را وحى فرمود، و آسمان [این] دنیا را به چراغها آذین کردیم و [آن را نیک] نگاه داشتیم؛ این است اندازه‌گیرى آن نیرومند دانا. (۱۲)).
در حالی که آیات متعدد دیگری از قرآن، از جمله آیه ۵۴ سوره اعراف «إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ»، می فرماید زمین، آسمان و آنچه میان این دو قرار دارد در شش روز خلق شده است.(۱). در اینجا سؤال مهمى مطرح می شود و آن اینکه: چگونه در آیات سوره فصلت، آفرینش زمین را در دو روز، و کوه ها و برکات و غذاها در چهار روز، و در دنباله این آیات، آفرینش آسمانها را نیز در دو روز ذکر کرده که مجموعا هشت روز مى شود؟! در حالى که در آیات دیگرى از قرآن مجید آفرینش آسمانها و زمین مجموعا در شش روز، یا به تعبیر دیگر در شش «دوران»، بیان شده است!
مفسران در پاسخ این سؤال دو احتمال مطرح کرده اند:
۱- احتمال اول که مشهور و معروف بوده و مناسب تر به نظر می رسد، اینست که: دو روز خلقت زمین (یَوْمَیْنِ)، درون «أَرْبَعَهِ أَیَّامٍ» (چهار روز) قرار دارد؛ به این ترتیب که در دو روز اول از این چهار روز، زمین آفریده شد، و در دو روز بعد، سایر خصوصیات زمین به آن اضافه شد؛ و هنگامی که این مدت با دو روز خلقت آسمانها جمع شود، مجموعا شش روز مى شود. در واقع در آیه اول، سخن از خلقت زمین است و آیه بعد، درباره مجموع روزهای خلقت زمین و آماده سازی آن برای حیات می باشد.
نظیر این تعبیر در زبان عربی و تعبیرات فارسى نیز وجود دارد که فى المثل گفته مى شود: از اینجا تا مکه ده روز طول مى کشد، و تا مدینه پانزده روز، یعنى فاصله اینجا تا مکه ده روز است و فاصله مکه و مدینه پنج روز می باشد.(۲)
البته اگر آیات متعدد آفرینش در شش روز نبود چنین تفسیرى پذیرفته نمى شد، ولى از آنجا که آیات قرآن یکدیگر را تفسیر مى کنند، و قرینه یکدیگر مى شوند، تفسیر بالا بخوبى قابل قبول است.
۲- تعداد کمى از مفسران، احتمال دیگری را مطرح کرده اند، ولی پذیرش آن مشکل است، و آن اینکه:
«اربعه ایام» (چهار روز) مربوط به آغاز خلقت نیست بلکه اشاره به فصول چهارگانه سال است که مبدأ پیدایش ارزاق و پرورش مواد غذایى انسانها و حیوانات است؛ ولى این تفسیر، اولا: هماهنگى در میان جمله هاى آیات فوق را تامین نمى کند؛ چرا که در مورد خلقت زمین و آسمان، «یوم» به معنى دوران آغاز پیدایش است، درحالی که طبق این تفسیر، «یوم» در مورد خصوصیات زمین و مواد غذایى به معنى فصول سال مى باشد که پیوسته تکرار مى گردد. ثانیا: نتیجه اش این است که از شش روز آفرینش، تنها از دو روز مربوط به خلقت زمین، و دو روز مربوط به خلقت آسمانها، بحث شده است؛ اما درباره دو روز باقیمانده که مربوط به خلقت موجوداتى است که میان زمین و آسمان قرار دارند (ما بینهما) سخنى به میان نیامده است.
در این دو آیه نکاتى نیز به چشم می خورد که مناسب است مورد توجه قرار گیرد:
۱- واژه «یوم» (روز) در آیات فوق هرگز به معنى «طلوع تا غروب خورشید» یا «شبانه روز» نیست، چرا که قبل از آفرینش زمین و آسمان اصلا روز به این معنى وجود نداشت. بلکه منظور از آن، دورانهاى آفرینش می باشد که گاه میلیونها یا میلیاردها سال به طول انجامیده است. البته استعمال «یوم» و معادل آن در زبان فارسى (واژه روز) و در زبانهای دیگر به معنى «دوران» بسیار رائج و متداول است، و حتى در کلمات روزمره ما فراوان دیده مى‌شود، فى المثل مى‌گوییم انسان در زندگى یک روز گرفتار ناکامى مى‌شود و روز دیگر پیروز مى‌گردد، اشاره به ترکیب زندگى از دورانهاى مختلف شکست و پیروزى است.
۲- تعبیر به «ثم» (سپس) معمولا براى تاخیر در زمان مى آید، ولى گاه به معنى تاخیر در بیان نیز مى باشد.
اگر به معنى اول باشد مفهومش این است که آفرینش آسمانها بعد از خلقت زمین و آفرینش کوهها و معادن و مواد غذایى صورت گرفته است. ولى اگر به معنى دوم باشد، هیچ مانعى ندارد که آفرینش آسمانها قبل از خلقت زمین صورت گرفته باشد؛ ولى به هنگام بیان کردن نخست از زمین و ارزاق و منابع آن که مورد توجه و نیاز انسانهاست شروع کرده، سپس به شرح آفرینش آسمان پرداخته است.
معنى دوم گذشته از اینکه با اکتشافات علمى هماهنگ تر است با آیات دیگر قرآن نیز موافقت دارد؛ چرا که در سوره نازعات چنین مى فرماید: «أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها * رَفَعَ سَمْکَها فَسَوَّاها * وَ أَغْطَشَ لَیْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها * وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها * أَخْرَجَ مِنْها ماءَها * وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها * مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ»(۳)؛ (آیا زنده شدن شما بعد از مرگ دشوارتر است، یا آفرینش آسمان؟ خداوند آن را بنا کرد و برافراشت و منظم ساخت، شب آن را تاریک، و روزش را آشکار قرار داد، و زمین را بعد از آن گسترد، آبهاى درونى آن و گیاهان و چراگاه هاى آن را خارج نمود، و کوه ها را بعد از آن پا بر جا ساخت، تا وسیله زندگى براى شما و چهارپایان تان فراهم گردد).
این آیات به خوبى روشن مى سازد که گسترش زمین و جوشیدن چشمه ها و پیدایش درختان و مواد غذایى، همه بعد از آفرینش آسمانها صورت گرفته است، در حالى که اگر «ثم» را به تاخیر زمانى تفسیر کنیم باید بگوئیم همه اینها قبل از آفرینش آسمان صورت گرفته است. ولی از آنجا که کلمه «بعد ذلک» به روشنى همه اینها را بعد از خلقت آسمان مى شمرد، تفسیر ثم به تاخیر بیانى روشن به نظر مى رسد.
۳- جمله «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ»؛ (آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفرید) اشاره به وجود دو دوران در آفرینش آسمانها است که هر دورانى از آن ممکن است میلیونها یا میلیاردها سال به طول انجامیده باشد، و هر دوران به نوبه خود به دوره های دیگرى تقسیم شود.
پی نوشت
۱- تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم جمعى از فضلاء، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۳۷۴هـ ش، چاپ سی و دوم، ج ۲۰، ص ۲۲۴-۲۲۵٫ آیات ۳ سوره یونس، ۷ سوره هود، ۵۹ سوره فرقان، ۴ سوره سجده، ۳۸ سوره ق و ۴ سوره حدید نیز به این مطلب اشاره کرده اند.
۲- همان. طبق این تفسیر آیه تقدیرى دارد به این صورت: «و قدر فیها اقواتها فى تتمه اربعه ایام» و یا به تعبیرى که در تفسیر کشاف آمده «کل ذلک فى اربعه ایام».
۳- قرآن کریم، سوره نازعات، آیات ۲۷ الی ۳۳٫
